آل‌احمد به چه می‌اندیشید؟

«جلال الدین سادات آل احمد» معروف به «جلال آل احمد» در 20 آذر 1302 در محله پاچنار تهران در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. پدرش «سید احمد طالقانی» امام جماعت مسجد پاچنار و مسجد لباشی و مادرش «امینه بیگم اسلامبولچی» خواهرزاده شیخ آقا بزرگ تهرانی بود.

جلال بعد از اتمام دبستان شروع به تحصیل در دبیرستان کرد اما می گوید: وقتی دبستان را تمام کردم (پدر) دیگر نگذاشت درس بخوانم برو بازار و کار کن تا بعد از او جانشینی درست کنم و رفتم. به بازار آمد، اما دارالفنون نیز دروس شبانه باز کرده بود، پس از پایان دوره متوسطه، نام خود را مخفیانه از پدرم نوشتم، برای تحصیل علوم دینی به نجف رفتم، اما پس از چند ماه به ایران بازگشت.
پس از عمرش (11 دی 1302 – 18 شهریور 1348) از او به عنوان روشنفکر، نویسنده، منتقد ادبی و مترجم ایرانی یاد شد. آل احمد در دهه 1340 به دلیل تأثیرگذاری بر جریان فکری و ادبی ایران به شهرت رسید.

تجربه زیسته و شکل گیری اندیشه جلال

فضای باز سیاسی پس از شهریور 1320 که بستر مناسبی برای فعالیت احزاب مختلف از جمله حزب توده فراهم کرده بود، باعث پیوستن «آل احمد» به این حزب شد.
او در این سال ها مانند برخی از روشنفکران، دانشجویان و اعضای طبقه متوسط ​​ایران، شیفته شعارها و برنامه حزب توده برای رفع خلأها و فاصله طبقاتی بود، اما این امید کوتاه مدت بود. عملکرد حزب و تضاد افکار و عملکرد رهبران در کنار وفاداری بی چون و چرای رهبری حزب به شوروی بدون در نظر گرفتن منافع ملی و شرایط واقعی جامعه ایران، آل احمد را ناامید کرد.
از این رو ضمن کناره گیری از فعالیت های سیاسی، از یک سو به بررسی دیدگاه های روشنفکرانی چون سارتر و کامو پرداخت و از سوی دیگر به بررسی زندگی و فرهنگ بومی مردم روستاهای مختلف پرداخت تا دلایل آن را دریابد. برای شکست های سیاسی اش

ناکامی و سرخوردگی سیاسی سال های بعدی زندگی آل احمد را به شدت تحت تأثیر قرار داد و نقطه عزیمت او به سمت چرخش ایدئولوژیک در حوزه اندیشه و روشنفکری بود. آل احمد دریافت که گسست از ریشه های تاریخی و مذهبی یک جامعه و یک ملت و نیز اجرای اصول اندیشه های غربی در قالب مکاتب مختلف فکری و سیاسی بدون توجه به تفاوت های اساسی ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی. ایران و غرب عامل اصلی شکست این افکار و احزاب و عدم پذیرش آنها در جامعه و بین مردم است.

دین در اندیشه جلال

آل احمد دریافت که در یک جامعه ارزشی و دینی جدا شدن از دین و طرح الگوی اصلاح اجتماعی مستقل از آموزه ها و ارزش های دینی نتیجه ای جز شکست ندارد و جریان فکری اگر بومی و بومی باشد رهایی بخش خواهد بود. بر اساس بافت جامعه البته اتخاذ افکار مترقی، روشنگرانه و رهایی بخش ضروری است، اما نکته مهم، لزوم تطبیق این اندیشه با شرایط جامعه و پرهیز از تقلید بدون واقع گرایی و آگاهی است.

آل احمد دریافت که در یک جامعه ارزشی و مذهبی، جدا شدن از دین و طرح الگوی اصلاح اجتماعی بدون آموزه ها و ارزش های دینی، به شکست منجر می شود.آل احمد مواضع ضداستبدادی و ضد امپریالیستی سازش ناپذیری در برابر حکومت پهلوی داشت و تهاجم فرهنگ غرب و اعمال آن به تمامی عرصه های زندگی اجتماعی توسط حکومت پهلوی و شرکت های غربی را عامل انحطاط و عقب ماندگی ایران می دانست.

وی دین را مؤلفه اصلی هویت ملی دانست و بر ضرورت وحدت جهان اسلام برای مقابله با خطرات غرب زدگی در کشورهای در حال توسعه و به ویژه جهان اسلام تاکید کرد.
تجربه زیسته آل احمد در محافل سیاسی و فکری ایران و غرب، او را به جهان بینی اسلامی-شیعی سوق داد و معنای روشنفکری خود را بر اساس درک خود از سنت اسلامی و هویت ایرانی-اسلامی تدوین کرد. هدف آل احمد از رویکرد مدرنیته بومی، گذار از دوگانگی غرب مترقی و شرق عقب مانده به امکان درک عمیق فرهنگ بومی و رجوع به منابع سنتی هویت ایرانی-اسلامی بود.

آل احمد با تحقیق و کاوش در تاریخ معاصر ایران در عرصه اندیشه و عمل سیاسی و به ویژه در مسئله شجره نامه فکری ایران، بر وجود اسلام و اهمیت آن به عنوان عنصر اصلی هویت ایرانی مدرن تاکید کرد. .

اندیشه آل احمد پشت آثارش
از نظر آل احمد، دین عاملی وحدت بخش است که با ساختن هویت جمعی مبتنی بر ایمان و مذهب، می تواند در برابر پدیده هایی مانند استعمار و امپریالیسم از اختلافات زبانی، محلی و منطقه ای فراتر رود.بررسی آثار آل احمد از ابتدای عضویت در حزب توده تا دهه 1340، ضمن نشان دادن سیر تحول و تکامل نظام فکری وی در ارتباط با دین، نشان از مواجهه وی با مدرنیته غربی و فرهنگ بومی دارد.
آثاری مانند «چاه، دو سوراخ و سنگی بر قبر» که به تعبیری توصیفی از کشمکش درونی و بیرونی اوست که رابطه گسست های ساختاری زندگی آل احمد و زمانه را به تصویر می کشد. او در کتاب «یک چاه و دو چاله» با مروری بر زندگی حرفه‌ای و سیاسی خود، از افتادن در چاه‌ها و اشتباهات خود ابراز ناراحتی می‌کند، هرچند از این نکته غافل نمی‌شود که این تجربه‌های تلخ و این ناکامی‌ها چراغ راه است. از راه او برای یافتن حقیقت و یافتن راهی برای خروج بود.

گفتمان غرب ستیزی و مطالبه هویت ملی اسلامی در اندیشه آل احمد را می توان در آثاری چون «غرب زدگی، در خدمت و خیانت روشنفکران و نان و قلم» مشاهده کرد.
از نظر آل احمد، دین عاملی وحدت بخش است که با ساختن هویت جمعی مبتنی بر اعتقاد و مذهب، می تواند در برابر پدیده هایی مانند استعمار و امپریالیسم از تفاوت های زبانی، محلی و منطقه ای فراتر رود. او در اثر «خسی در میقات» توسل به وحدت دینی و اسلام را راهی برای مبارزه با امپریالیسم غربی و فرهنگ غرب می داند. وی در داستان «خدادخان» از روشنفکرانی که تعهد خود به جامعه را فراموش کرده و به دنبال دعواهای درون حزبی هستند، انتقاد کرد و عدم تعهد روشنفکران را یکی از عوامل عقب ماندگی فکری و بحران در ایران.

کناره گیری آل احمد از فعالیت های سیاسی و بازگشت به روستای زادگاهش و ترجمه کتاب های «بازگشت از شوروی» نوشته آندره ژید و دست های آلوده سارتر که تقریباً همزمان بود، رویکرد جدید آل احمد به غرب را تسریع کرد. و آن جوان ویران شده از جنگ و سیاست بازی ها سر سالمی داشت، به تضادهای اصلی بنیان ها و ساختارهای سنتی ایران با فرهنگ و اندیشه غربی پی برد.

او پذیرفت که تسلیم بردگی ایران در برابر قدرت هایی مانند آمریکا ثمره ای جز استعمار ایران ندارد. در واقع آل احمد از ادبیات برای بیان افکار سیاسی و دغدغه های اجتماعی خود استفاده می کرد. سرانجام این نویسنده در 18 شهریور 1348 زمانی که در اسلام گیلان بود بر اثر سکته قلبی در ویلای شخصی خود درگذشت.

منابع

– آل احمد، جلال، ارزیابی شتابان، تهران، امیرکبیر، 1357.

– آل احمد، جلال، جزیره خارک در یتیم خلیج، تهران، امیرکبیر، 1353ش.

– آل احمد، جلال، خاصی در میقات، تهران، فردوس، 1378ش.

– آل احمد، جلال، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران، رواق، 1348ش.

– آل احمد، جلال، یک چاه و دو سوراخ، و مثلاً شرح احوال، تهران، رواق، 1343ش.

– جلال آل احمد به روایت اسناد، مرکز تحقیقات اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1379.

– قاضیان، حسین، آل احمد و گذار از سنت به مدرنیته، تهران، کویر، 1385ش.

– کازرونی، حسین، «اصول تربیتی دین از دیدگاه جلال آل احمد»، مجله پژوهشی تربیتی و غنایی زبان و ادب فارسی، ش. 14، زمستان 2013.

– یاوری، حورا، «تأملی در غرب زدگی» و ارتباط آن با زندگی نامه جلال آل احمد، گفتگو، زمستان 1398.