تفسیری شگفت‌آور که یک پایگاه فکری تهاجمی ایجاد کرد

به گزارش خبرنگار معارف ایرنا، پنجشنبه ۳ آبان ماه مصادف با سالگرد رحلت آیت الله العظمی است. سید محمد حسین طباطباییمالک تفسیر المیزان که از مشهورترین آثار این مفسر و فیلسوف جهان اسلام است.

برخی بر این باورند که تفسیر المیزان از تفاسیر کم نظیر در میان تفاسیر قرن اخیر و مایه مباهات و افتخار شیعیان است. این تفسیر از قرآن بزرگترین و جامع ترین تفسیر شیعه بعد از تفسیر التبیان شیخ طوسی و تفسیر مجمع البیان شیخ طبرسی است و از نظر قوت محتوای علمی و مطلوبیت روش، تفسیری منحصر به فرد است و مرجع تألیفات و تحقیقات بسیاری از محققین بوده است. .

البته امروز شاهد ظهور تفسیر تسنیم توسط آیت الله هستیم عبدالله جوادی آملی می دانیم که وی از شاگردان بزرگ علامه طباطبایی بوده و در تفسیر خود در جاهای زیادی از استاد خود با احترام یاد می کند و از آن فیلسوف و مفسر بزرگ با کلمه «سیدنا الاستاد» یاد می کند. تاکنون ۷۸ جلد از تفسیر تسنیم منتشر شده است و علامه جوادی آملی به تفسیر سوره های آخر سوره بیست و نهم قرآن پرداخته است.

علامه طباطبایی نگارش تفسیر المیزان را در سال ۱۳۳۳ آغاز کرد و در دوم آبان ۱۳۵۰ مصادف با ۲۳ ماه مبارک رمضان ۱۳۹۱ هجری قمری به پایان رساند. انگیزه شروع این تفسیر زمانی شکل گرفت که علامه در حوزه علمیه قم مشغول تدریس طلاب علوم دینی بود و سرانجام با اصرار شاگردانش آن دروس را جمع آوری کرد. مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی درباره انگیزه علامه از تألیف المیزان می‌گوید: علامه این خطر را احساس می‌کرد که اولاً تمام دستاوردهای علوم طبیعی و انسانی غرب مورد پذیرش قرار نگیرد و ثانیاً متن قرآن مورد قبول واقع شود. برای تأیید آنها به عنوان شاهد استفاده می شود، بنابراین از روش اهل بیت الهام می گیرد تا تفسیر المیزان را بنویسند.

تفسیر المیزان را می توان دایره المعارفی جامع دانست که دربرگیرنده مباحث عمیق قرآنی، حدیثی، فلسفی، عرفانی، ادبی، اخلاقی، تاریخی و اجتماعی است و علامه آن را با طرحی بی سابقه و روشی پژوهشی نوشته است. در این تفسیر شاهد رعایت موازین صحیح قرآنی، تفکیک مباحث تفسیری، روایی و علمی از یکدیگر و نیز نقد و تحلیل نظرات برخی مفسران هستیم و به عقیده برخی، این تفسیر آنقدر بدیع است که می توان گفت در تاریخ تفسیر قرآن کتابی از این دست وجود دارد. دقت، ظرافت و جامعیت تألیف نشده است.

رهبر معظم انقلاب ۲۶ آبان سال گذشته در دیدار اعضای ستاد کنگره بین المللی بزرگداشت علامه طباطبایی فرمودند: به نظر من علامه مفسر شگفت انگیزی در تفسیر است. یعنی یک نفر به تفسیر المیزان نگاه کند. [می فهمد که] تفسیر المیزان به معنای واقعی کلمه تعبیر شگفت انگیزی است; از نظر کثرت و تنوع و عمق که بحث عمق علمی و فکری آنهاست.

وی افزود: این کتاب المیزان مملو از مسائل سیاسی و اجتماعی است که در آن زمان مطرح نبود. [امّا] امروز وقتی مردم به این مسائل نگاه می کنند، می بینند که این مسائل روز ماست. اینها در اختیار مردم قرار گرفت. این پایگاه فکری تهاجمی توسط مرحوم آقای طباطبایی ایجاد شد. این چیزی است که به نظر من باید از آقای طباطبایی یاد بگیریم. تشکیل پایگاه های فکری که خلأها را پر کند و جنبه تهاجمی داشته باشد نه موضع انفعالی و تدافعی. این یک ویژگی است که برای من بسیار جذاب است.

علامه طباطبایی در ابتدای تفسیر المیزان مقدمه ای نوشته و در آن تأکید می کند که روش اهل بیت علیهم السلام در تفسیر، روش تفسیر قرآن به قرآن است. و در این زمینه در جاهای مختلف کتاب خود به نمونه هایی از تفاسیر ائمه معصومین اشاره می کند.

روش تفسیری علامه طباطبایی به این صورت است: در ابتدا آیاتی چند از یک سوره را نقل می کند. سپس جزء به جزء آیه را جداگانه می خواند و تفسیر می کند. در این بخش، غالباً مباحث لغوی و ادبی، تبیین معنای آیه با توجه به سیاق و آیات مشابه و دلالت های آیه مطرح می شود. پس از آن به سراغ بخشی به نام بیان آیات می رود که شامل مباحث موضوعی در حوزه کلام، فلسفه، اخلاق، علوم قرآنی، فقه و مسائل اجتماعی است. سپس در بخشی دیگر با عنوان بحث روایی، نقل و نقد احادیث و اخبار را ارائه می کند که علامه در آن از منابع مختلف احادیث شیعه و سنی استفاده کرده است.

مؤلف تفسیر المیزان در ذیل بیانات مذکور، مباحث روایی مختلف و متنوعی را در مورد پیامبر و اهل بیت علیهم السلام از طریق عام و خاص آورده و به انواع مختلف فلسفی، علمی، تاریخی و … پرداخته است. مسائل اجتماعی و اخلاقی، اما در مورد آیات الاحکام، چون مربوط به فقه است. بازگشت، او از بحث در مورد آنها اجتناب کرده است.

ویژگی های تفسیر المیزان

اول تفسیر قرآن به قرآن:

ویژگی مهم این تفسیر، روش تفسیر قرآن به قرآن است. در آثار علامه، این روش تنها به کنار هم قرار دادن آیات برای درک معانی کلمات خلاصه نمی شود. بلکه موضوعات متشابه و مشترک را در سوره های مختلف کنار هم قرار داده و برای فهم پیام آیه از آیات دیگر کمک گرفته است.

دوم جمع بین دو روش تفسیر ترتیبی و موضوعی:

علامه با رعایت نظم در تفسیر آیات، آیه به آیه و سوره به سوره، از جایگاه والای تفسیر موضوع که اهمیت آن امروزه مشخص شده است غافل نبود و هر دو جنبه را با دقت کامل دنبال می کرد. و ظرافت و شرح کاملی در همه ابعاد ارائه کرد. داشته است از دیدگاه علامه طباطبایی، تفسیر یک موضوع بسیار حائز اهمیت است و بر این اساس، اهداف و معارف شریف قرآن را دسته بندی کرده و به صورت آماده و کامل در اختیار محققین قرار داده است. .

سوم مسئله وحدت موضوعی هر سوره:

هر سوره مقصود خاصی دارد که علامه با مقدمه ای ظریف دنبال کرده و با نتیجه ای شیوا به پایان رسانده است و اختلاف تعداد آیات سوره به همین امر بستگی دارد و سوره تا رسیدن به هدف نهایی پایان نمی یابد. کوچکی و بزرگی هر سوره بستگی به کوتاهی و بلندی غرض و معنای آن سوره دارد. از نظر علامه، هر سوره فقط مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون کلیت واحد نیست. بلکه وحدتی فراگیر بر هر سوره حاکم است و استمرار آیات را می آورد و مسئله وحدت موضوعی یا وحدت سیاق در هر سوره که از شواهد کلامی قابل توجه است از همین جا سرچشمه می گیرد.

چهارم. نظریه جریان یک روح عمومی و حاکم در قرآن:

این نظریه بر همه آیات و سوره ها سایه افکنده و حقیقت و حیات کلام الهی را تشکیل می دهد. علامه بر این باور است که در پس ظاهر الفاظ، معانی حقیقی بالاتری نهفته است که گوهر قرآن را تشکیل می دهد و دارای وحدتی استوار و به دور از هر گونه تقسیم و تفصیل است. آن حقیقت مانند روح در بدن، عینیت وجودی دارد و منشأ همه احکام و قوانین و بیانات قرآن است که نه از دایره لغات است و نه از دایره مفاهیم. بلکه از دنیای باستانی پادشاهی است که دست کثیف خاکی ها هرگز به آن نمی رسد.

پنجم توجه به شبهات و اشکالات مخالفان:

یکی از مسائل بارز در تفسیر المیزان، توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد آنان است. شبهات کلامی اشاعره، معتزله، مرجیه و سایر فرقه های اسلامی اگرچه مورد توجه علامه بود، اما توجه عمده ایشان به شبهات مادی و مستشرقین و پاسخ آنها بود. از دیگر جنبه های اساسی این تفسیر می توان به تلاش مفسر برای تطبیق دین با تحولات زمان و توجه به مباحث علمی، فلسفی و کلامی اشاره کرد.

ترجمه های تفسیر المیزان

علامه طباطبایی تفسیر المیزان را به زبان عربی در ۲۰ جلد که حدود هشت هزار صفحه است و ترجمه فارسی آن در حدود ۱۶ هزار صفحه نوشته است. المیزان به زبان های دیگر مانند انگلیسی، اردو، ترکی و اسپانیایی ترجمه شده است. ترجمه فارسی تفسیر المیزان توسط جمعی از فضلا و اساتید حوزه علمیه قم در ۴۰ جلد توسط آیت الله. ناصر مکارم شیرازی، شیخ محمدجواد کرمانی، محمدتقی مصباح یزدی، محمدرضا صالحی کرمانی، سید محمد خامنه ای، عبدالکریم بروجردی و سید محمد باقر موسوی همدانی منتشر شده است. همچنین ترجمه دیگری در ۲۰ جلد است که توسط حجت الاسلام سید محمد باقر موسوی همدانی ترجمه و منتشر شده است.