موج گرمای جهانی؛ علت‌ها و راهکارهای افزایش تاب‌آوری

تغییرات آب و هوایی چه نقشی در گرمای شدید دارد؟ آیا این مساله (تغییرات آب و هوایی) موجب موج‌های گرمایی بیشتر و شدیدتر می‌شود؟ از ژوئن ۲۰۲۳ تاکنون، هر ماه شاهد حدنصاب‌های تازه‌ای در دمای هوا بوده‌ایم و سرعت ثبت رویدادهای گرمای شدید نیز بی‌سابقه بوده است.

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا از پایگاه اطلاع‌رسانی اندیشکده انگلیسی «چتم‌هاوس»، تغییرات آب و هوایی موجب شده که موج‌های گرمایی طولانی‌تر و شدیدتر و مکررتر بشوند. سوزاندن سوخت‌های فسیلی موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن شده و این گازها نیز محبوس شدن گرمای بیشتر در اتمسفر را به دنبال دارند. هر چه گاز بیشتری منتشر شود گرمای بیشتر محبوس می‌شود و در نتیجه، به گرمایش جهانی بیشتر و رویدادهای گرمایی شدیدتر منجر خواهد شد.

از میان ۱۵۲ مطالعه‌ای که در ۲۰ سال گذشته در سراسر جهان درباره شرایط شدید آب و هوایی انجام شده است، ۹۳ درصد نتیجه‌گیری کردند که تغییرات آب و هوایی ناشی از اقدامات انسانی، وقوع رویدادهای گرمایی را محتمل‌تر یا شدیدتر کرده است. موج گرمای ژوئن (خرداد/ تیر ۱۴۰۳) ۲۰۲۴ در آمریکا، مکزیک و آمریکای مرکزی ۱.۴ درجه سانتی‌گراد دما را گرم‌تر کرد.

موج‌های گرما می‌تواند مانند دومینو مجموعه‌ای از حوادث و پیامدها را به دنبال بیاورد. گرمای شدید می‌تواند خشکسالی، آتش‌سوزی‌های طبیعی، افت کیفیت هوا، ناامنی آب و غذا و کمبود برق شده و نتایج ویرانگری برای جوامع در پی داشته باشد.

طبق برآوردها، آتش‌سوزی‌های طبیعی در کانادا در سال ۲۰۲۳ زمین‌هایی به وسعت ۷.۸ میلیون هکتار را سوزاند، ۳ میلیارد تن دی‌اکسید کربن آزاد کرد و موجب‌ آلودگی هوایی شد که تا اروپا و چین هم رسید. دی‌اکسید کربن آزاد شده می‌تواند به موج‌های گرمایی‌ آینده و ایجاد حلقه بازخورد (feedback loop) خطرناک منجر شود.

موج‌های گرما و سیلاب اغلب با هم ارتباط دارند. گرمای شدید می‌تواند احتمال سیلاب‌های متعاقب آن را افزایش دهد. هوای گرم‌تر رطوبت بیشتری را نگاه می‌دارد و زمین که بر اثر گرما سفت و خشک شده است توانایی کمتری برای جذب آب باران را خواهد داشت. یک موج گرمای زودهنگام و طولانی در سال ۲۰۲۲ در هند و پاکستان به سیلاب‌های ویرانگر در سراسر پاکستان و بخش‌هایی از هند و بنگلادش منجر شد.

تاثیرات گرمای شدید البته در همه کشورها یکسان نیست. کشورهای در حال توسعه و جوامع با درآمد کمتر به طور نامتناسبی در برابر بیماری و مرگ مرتبط با گرما آسیب‌پذیر هستند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ نشان داد جمعیت‌های با درآمد پایین‌تر نسبت به جوامع با درآمد بالاتر با ۴۰ درصد خطر بیشتر برای تماس با موج گرما روبه‌رو هستند. این نابرابری با افزایش دمای هوا بیشتر خواهد شد.

تعریفی از موج گرما و تفاوت آن با گنبد گرما

موج گرما عبارت از یک دوره ممتد از هوای به‌طور نامعمول گرم است و به طور خاص در ارتباط با یک مکان یا موقعیت (لوکیشن) و میانگین تاریخی دما برای آن مکان تعریف می‌شود. زمانی که گرمای بالاتر از میانگین برای حداقل دو روز ادامه داشته باشد به عنوان موج گرما از آن یاد می‌شود.

گنبد گرما زمانی روی می‌دهد که هوای گرم در زیر یک منطقه با فشار بالا محبوس می‌شود. این سیستم پرفشار یک گنبد از هوای گرم ایجاد می‌کند که قادر به فرار نیست و موجب اوج گرفتن دمای هوا می‌شود. گرمای ژوئن ۲۰۲۴ در آمریکا، مکزیک و آمریکای مرکزی یک گنبد گرما بود که موجب شد دمای هوا در بخش‌هایی از آمریکا ۱۱ تا ۱۶ درجه گرم‌تر از حالت عادی شود.

تاثیر گرمای شدید بر سلامت، امنیت غذایی و اقتصاد

موج‌های گرما موجب ترکیب پیچیده‌ای از تاثیرات مستقیم، غیرمستقیم و آبشاری می‌شود. بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ هر سال حدود ۴۸۹ هزار مرگ مرتبط با گرما روی داد. مرگ‌های بیشتر در دوره گرمای شدید عمدتا ناشی از مشکلات قلبی و عروقی است. اما استرس گرمایی همچنین می‌تواند بیماری‌های زمینه‌ای دیگر را نیز وخیم‌تر کرده و خطر حوادث و انتقال برخی بیماری‌های عفونی را افزایش دهد. دود ناشی از آتش‌سوزی‌ها نیز موجب بروز یا وخامت بیماری‌های قلبی و ریوی شده و حتی به افزایش ریسک زوال عقل منجر می‌شود.

گرمای هوا به شکل‌های متنوع و نابرابری بر جمعیت‌های انسانی تاثیر می‌گذارد. افراد کهنسال، کودکان و افراد با شرایط آسیب پذیر و جوامع با درآمد پایین با بالاترین نرخ مرگ و میر روبه‌رو هستند.

در مورد امنیت غذایی موج گرما مشکلاتی در سراسر زنجیره ارزش از تولید تا دسترسی به غذا ایجاد می‌کند. این تاثیرات منفی بر تولید غذا به علت کاهش حاصلخیزی محصولات و ظرفیت نیروی کار کشاورزی در نتیجه گرما حاصل می‌شود. موج گرما همچنین خشکسالی را وخیم‌تر کرده که از عوامل اصلی نا امنی غذایی است. در اینجا نیز تاثیرات نابرابر هستند و افراد با درآمد پایین‌تر بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

عرضه و کیفیت آب نیز در دوره موج گرما ضربه می‌خورد؛ زیرا در این شرایط آب بیشتری برای مصارف آشامیدنی، سرمایش یا آبیاری مورد نیاز است.

موج گرما بر توانایی مفید و کارآمد بودن افراد نیز تاثیر دارد. در سال ۲۰۱۹ حدود ۳۰۲ میلیارد ساعت کاری به علت گرمای هوا از دست رفت که ۵۲ درصد بیشتر از سال ۲۰۰۰ بود. در حالیکه همه‌گیری کرونا موجب از دست رفتن ۵۸۰ میلیارد ساعت کاری شد. در سال ۲۰۲۲ هزینه اقتصادی این مساله برای منطقه آفریقا ۴.۱ درصد تولید ناخالص داخلی پیش‌بینی شده است. موج گرما همچنین فشار فیزیکی بر زیرساخت‌های انرژی وارد می‌کند و می‌تواند موجب گرم شدن بیش از حد و سوختن تجهیزات انتقال و توزیع برق شود.

اقدامات دولت‌ها برای مقابله با موج گرما

تعدادی از دولت‌ها اقدام به اجرای برنامه‌هایی در مورد گرما کرده‌اند؛ برنامه‌هایی که برای کاهش خطرها و افزایش تاب‌آوری در سطح شهرها یا در سطح ملی طراحی شده‌اند. این طرح‌ها فرایندی را برای صدور هشدار در مورد گرمای شدید، هماهنگ‌سازی پاسخ‌های بین‌بخشی (بین‌سازمانی)، آماده‌سازی دولت و ماموران حرفه‌ای بخش سلامت و آغاز برنامه‌هایی برای دسترسی به جوامع به خصوص برای جوامع آسیب‌پذیر و کارگران در فضای باز مشخص می‌کنند.

سامانه‌های هشدار زودهنگام از طریق ارسال پیام‌های کلیدی از رادیو، پیام‌های متنی، کارزارهای تلویزیونی یا تبلیغات اینترنتی برای آگاه کردن جامعه درباره موج گرمای در راه و راهبردهای بقا از جمله نوشیدن آب کافی و ماندن داخل خانه، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

طرح‌های اقدام گرما در زمان وقوع موج گرما بر پاسخ به آن (اقدامات واکنشی) و در زمان پیش از وقوع موج گرما بر جلوگیری از تاثیرات یا کاهش تاثیرات (اقدامات کاهش دهنده) تمرکز دارند.

با این حال، دولت‌ها فاقد ظرفیت لازم برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌های گسترده‌ای آب و هوایی هستند. همکاری منطقه‌ای و تبادل اطلاعات بین کشورها در حال افزایش است و به خصوص در ارتباط با به اشتراک گذاشتن داده‌های مربوط به آب و هوا حائز اهمیت است.

منصوب کردن مقاماتی در ارتباط با گرما که اولین بار در سال ۲۰۲۱ در میامی آمریکا انجام شد به یک راهبرد کلیدی تبدیل شده است. یک مقام یا مدیر اصلی در حوزه گرما بر تدابیر و اقدامات کاهشی، محافظت از خانه‌ها و آموزش عمومی تمرکز دارد.

تدابیر و اقدامات قانون‌گذارانه نیز در حال ظهور هستند. اسپانیا قوانینی اعلام کرده که کارفرماها را ملزم می‌کند در زمان گرمای شدید شرایط کاری را (مطابق با وضعیت گرما) تنظیم کنند از جمله اینکه ساعات کاری را کاهش دهند یا اصلاح کنند. این یک گام نوآورانه است و بسیاری از کشورها آستانه مشخصی برای زمان لزوم توقف کار ندارند.

در نهایت، راه‌حل دراز مدت کاهش دادن انتشار گازهای آلاینده به منظور کاهش شدت موج‌های گرماست. در حالی که این تدابیر می‌توانند به برخی تاثیرات مستقیم بپردازند، تهدیدات و نقاط عطف غیر مستقیم نیازمند توجه و منابع بیشتر برای ایجاد انعطاف و مقاومت هستند.

همچنین در نحوه پاسخ دولت‌ها به گرمای شدید فرصت‌ها و پتانسیل‌های زیادی وجود دارد. این تنها یک چالش نیست. بخش‌های انطباق پذیرنده مانند حمل و نقل، ساخت و ساز و کشاورزی می‌توانند میلیون‌ها شغل سبز ایجاد کرده و موجب رشد اقتصادی شود.

تاب‌آوری در شهرها

در شهرها به علت تاثیر جزیره‌ای گرمای ناشی از تمرکز سطوح جاذب و نگهدارنده گرما، موج گرما بدتر می‌شود. انتظار می‌رود شمار شهرهای در معرض دماهای شدید در دهه‌های آینده تقریبا سه برابر شود. تا سال ۲۰۵۰ حدود ۷۰ درصد از جمعیت در شهرها زندگی خواهند کرد. شهرهای به سرعت در حال رشد در کشورهای در حال توسعه در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیرتر هستند.

هر چند این مساله چالش‌هایی دارد، همچنین فرصتی برای هدایت توسعه شهری در مسیری است که این شهرها در برابر گرمای شدید مقاوم‌تر باشند.

ابتکارهای زیادی برای کمک به شهرها در زمینه برخورد با موج‌ گرما وجود دارد که از جمله آنها ابتکار۴۰ درجه سانتیگراد و «شبکه شهرهای خنک» است که مطالعات موردی و راهنمایی‌هایی به اشتراک می‌گذارد. همچنین «شبکه شهرهای مقاوم» مقامات شهری را قادر می‌سازد که در حوزه‌های مختلف سیاست‌گذاری و راهبرد از یکدیگر بیاموزند. شهرها باید در برابر گرمای شدید هم مقاومت فیزیکی و هم مقاومت اجتماعی ایجاد کنند.

یکی از اقدامات کلیدی دیگر در این زمینه سازگار کردن یا انطباق دادن ساختمان‌هاست. بسیاری از شهرها باید به مساله تماس مردم با گرمای داخل خانه‌ها بپردازند. مقامات شهری و سازمان‌های غیردولتی در احمداباد هندوستان راه‌حل‌های انطباق‌پذیری آب و هوایی ایجاد کرده‌اند از جمله اینکه پشت بام ۱۷ هزار خانه را به رنگ سفید درآورده‌اند تا دمای داخل خانه‌ها را پایین‌تر بیاورند. معماری‌هایی مانند کوچه‌های باریک که سایه را به حداکثر می‌رساند می‌تواند به خنک کردن نواحی شهری کمک کند.

تغییر چهره جهان بر اثر گرما

موج‌های گرما صرفا پدیده‌های آب و هوایی نیستند بلکه تهدیدات موجودیتی هستند که تمام بخش‌های جوامع را تحت تاثیر قرار خواهد داد. موج‌های گرما علاوه بر تاثیرات آشکار مستقیم و غیرمستقیم در حوزه‌هایی مانند سلامت و امنیت غذایی و اقتصاد، تاثیرات بین‌المللی هم خواهد داشت.

مهاجرت و امنیت از حوزه‌های مهم در این زمینه است. گرمای شدید موجب مهاجرت‌های داخلی و در فراسوی مرزها می‌شود. جرائم خشن و بی‌ثباتی سیاسی نیز افزایش خواهد یافت. موج گرما در سال ۲۰۲۱ در عراق موجب قطع برق در بغداد و استان‌های جنوبی و اعتراضات گسترده و استعفای وزیر نیرو شد. چنین رویدادهایی ممکن است متداول‌تر شوند. همچنین وقفه‌ها و اختلال‌های بیشتری در آموزش جمعیت رو به افزایش جوانان ایجاد خواهد شد. مدارس در زمان اوج گرما ممکن است برای محافظت از کودکان تعطیل شوند.

در آوریل ۲۰۲۴ گرمای شدید موجب خروج ۳۳ میلیون کودک در بنگلادش از مدارس شد.

همچنین این خطر وجود دارد که زیرساخت‌های دیجیتال که امروز بسیار به آنها متکی هستیم بیش از حد گرم و تخریب شود. گرمای شدید در ژوئیه ۲۰۲۲ موجب نقص فنی در مراکز لندن و قطعی بسیاری از سامانه‌های «آی تی» کلینیکی در دو بیمارستان مهم شد.

در نهایت، سیاست‌های شجاعانه و قاطعانه برای کاهش خطرهای رو به افزایش ناشی از گرمای شدید و محافظت از جوامع و سلامت اقتصادی همچنین استفاده از فرصت‌های ناشی از آینده مقاوم در برابر گرما، مهم و حیاتی است.