واکاوای مسائل علوم شناختی در شماره پنجم «خردورزی»

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، پنجمین شماره از فصلنامه علوم اجتماعی خردورزی منتشر شد. مجله خردورزی با محوریت قرار دادن اندیشه بر اساس هویتی اسلامی به بررسی موضوعات اساسی در علوم انسانی و اسلامی با جمع‌آوری و بررسی آرای اندیشمندان و متفکران این حوزه‌ها به مدیرمسئولی رفیع‌الدین اسماعیلی و سردبیری مجید رحیمی می‌پردازد.

خردورزی در این شماره تلاش کرده با هدف تبیین ضرورت علوم‌شناختی و بررسی جایگاه آن در ایران و جهان، ذیل شش پرونده ماهیت علوم‌شناختی، فلسفۀ علوم‌شناختی، الهیات و علوم‌شناختی، علوم‌شناختی در ایران و جهان، وضعیت‌سنجی علوم‌شناختی و پروندۀ ویژه بررسی فعالیت‌های علمی شهید محسن فخری‌زاده در حوزۀ علوم‌شناختی و فناوری‌های نوین بپردازد، همچنین برخی از عناوین طرح شده در این شماره عبارت‌اند از: نسبت علوم اعصاب و ارادۀ آزاد، نقش مطالعات بدن‌مندی در تبیین و تبلیغ دین، علوم‌شناختی و تجربۀ نزدیک به مرگ و مغز، نقد تلقی افواهی از آزمایش‌های شناختی مرتبط با مفاهیم دینی، بررسی تعامل انسان و ماشین، اولویت‌های فناورانه در زیست‌بوم علوم‌شناختی، رویکرد پدیدارشناختی در علوم‌شناختی، بازخوانی و ارزیابی خبرگانی سند توسعه علوم‌شناختی، ظرفیت‌های فلسفه اسلامی برای تحول علوم‌شناختی است.

سردبیر در سرمقاله‌ این شماره با تیتر اتلاف انسان می‌خواهد بگوید اکتفای به نیازهای اعتباری موجب تلف شدن استعدادهای عظیم و ظرفیت تکوینی انسان است. نگارنده با بیان سیر تطور و تحول علوم در جهان از «دوران باستان و اختراع ابزارهای سنگی» تا «الگوریتم‌های هوش مصنوعی» می‌پردازد و به تبیینی از موضوع بحث یعنی علوم شناختی وارد می‌شود.

اولین بخش از این مجله به بررسی ماهیت علوم شناختی اختصاص دارد. پرسشی اساسی که در این فصل وجود دارد آن است که علوم شناختی چگونه بر زندگی و آینده انسان تأثیر می‌گذارد. دکتر فاطمه باذلی محبوب به بیان کاربرد علوم شناختی در آینده بشر می‌پردازد. وی بعد از بیان تاریخچه‌ای از علوم شناختی و جایگاه آن در ایران به بیان کاربردهای اصلی علوم شناختی با بیان بعضی از مصادیق آن مانند آموزش و یادگیری، روان‌شناسی جنایی، تصمیم گیری با رویکرد شناختی و غیره سیزده کاربرد را برای علوم شناختی عنوان می‌نماید.

بهار محمودی پژوهشگر علوم شناختی در یادداشتی تحت عنوان بازسازی ذهن؛ نگاهی به ربات‌های شناختی به بررسی ارتباط عصب روان شناختی و عصب شناختی می‌پردازد و در پایان نیز نتیجه می‌گیرد علوم شناختی همه ابعاد زندگی انسان را در بر می‌گیرد. نهال نوپا نیز عنوان یادداشتی از امین رمضانی دانشجوی دکتری علوم مهندسی و اعصاب است که به فناوری‌های نرم و علوم شناختی، بررسی تعامل انسان و ماشین و نسبت فناوری‌های شناختی در تبلیغ و تبیین دین و فرهنگ می‌پردازد. او در ادامه اولویت‌های فناورانه در زیست بوم علوم شناختی و وضعیت پروژه‌های شناختی در سطح کشور را مورد توجه قرار می‌دهد.

سومین مبحث این فصل به گفت‌وگو با دکتر احسان رضایت، عضو هیات علمی گروه علوم شناختی دانشگاه تهران با عنوان ماشین خودران اختصاص دارد که به بررسی جنبه‌ها و ساحت‌های مختلف اجتماع و کارکرد زیست بوم فناورانه علوم شناختی می‌پردازد.

حسین حسن‌پور، استادیار و محقق حوزه علوم شناختی محاسباتی از دانشگاه عالی دفاع ملی طی یادداشتی با عنوان «آیا محیط پیرامونی ما واقعی است؟» به بررسی فیلترهای ذهنی و درک پیرامونی انسان پرداخته است. احمد کاتب، پژوهشگر روانشناسی اجتماعی طی یادداشتی تحت عنوان «رایانه‌ها وارد جامعه می‌شوند!» درباره شناخت گرایی در روان شناسی اجتماعی بحث می‌کند. فاطمه توکلی نیز که پژوهشگر علوم اعصاب شناختی است در یادداشتی با عنوان ارزیابی شناختی؛ گذرگاهی جدید برای ورود به دنیای توانایی‌ها موضوع ارزیابی شناختی و اهداف آن را طرح و بررسی می‌کند. دکتر عباس پورهدایت، پژوهشگر مدل سازی شناختی از دانشگاه شهید بهشتی تهران در طی یادداشتی با عنوان جالب و قابل توجه «چه کسی باعث شد پادشاه لباس نپوشد؟» پیرامون تصمیم گیری از دیدگاه پژوهشگران دینی سخن به میان آورده است.

دومین فصل از مجله به فلسفه علوم شناختی اختصاص دارد و به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که آیا فلسفه ظرفیت تحول در علوم شناختی را دارد؟ اولین یادداشت در این فصل به دکتر محمدحسین وفائیان و سیدمهدیار رحیمی اختصاص دارد که تحت عنوان «بستر زیرین رودخانه‌ای جدید» مهرآکینی علوم شناختی و روان‌کاوی را بررسی کرده است.

سپس گفت‌وگویی با محمد سادات منصوری برای بررسی امکان شباهت اشیای مصنوعی با انسان را می‌خوانیم. پس از آن چند یادداشت از دکتر محسن ابراهیمی تحت عنوان انسداد فلسفه صدرایی که وارونگی در علوم شناختی و تحول آفرینی در فلسفه صدرایی، دکتر مرتضی زارع گنجارودی با عنوان خودمادی یا خود مقدس، دکتر سیامک عبداللهی ذیل عنوان آگاهی در ابهام و دکتر صمد دهناد با عنوان چالش آگاهی آمده است.

گفت‌وگویی با مجتبی رستمی کیا تحت عنوان پیشرانی برای آینده نزدیک را در ادامه می‌خوانیم که به چرایی گسست فلسفه بومی از حوزه علوم شناختی می‌پردازد. چند یادداشت دیگر نیز حسن ختام این فصل است که از دکتر محمد حسن فاطمی نیا که تحت عنوان مرگ مغز و بقای آگاهی، ترمیم نوخاسته‌گرایی جوهری به مثابه راهی نو در فلسفه ذهن، یادداشت دیگری از دکتر وفائیان و رحیمی با عنوان از طبیعت به آسمان و نیمه هبوطی از آن را می‌خوانیم که ریشه‌های مفهومی نسبت ذهن و نفس را بررسی می‌کند. زدودن غبار از پنجره خیال عنوان یادداشتی از دکتر توحید شالچیان ناظر است که چشم‌انداز سوژه برای دیدار با واقعیت را تبیین کرده است. در پایان نیز دکتر فاطمه شفیعی برای بررسی کارکردهای زبان شناختی پیرامون مسائل جهان معاصر یادداشتی تحت عنوان پنجره زبان را ارائه می‌کند.

موضوع سومین فصل مجله «الهیات و علوم شناختی» است که در آن پرسشی مهم مطرح شده که آیا دین می‌تواند موضوع مطالعه علوم شناختی باشد؟ دکتر لیلا اردبیلی در اولین یادداشت این فصل با طرح این سؤال که چرا انسان‌شناسی شناختی اهمیت دارد؟ به بررسی فقدان رویکردامیک و توهم تفاوت فرهنگی می‌پردازد. دومین مطلب این فصل به گفت‌وگویی با دکتر هدایت صحرایی اختصاص دارد که عنوان مصاحبه حاضر این است که «اگر ما سراغ غربی‌ها نرویم، بهتر می‌توانیم ثمرزا باشیم»

یادداشت بعدی این فصل از محمدامین سرائی با عنوان «تکامل قوای شناختی» به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا در جهان آینده احساس نیاز به خدا وجود دارد؟ پس از این یادداشت پای گفت‌وگو با دکتر حسن صبوری مقدم، دانشیار علوم اعصاب شناختی دانشگاه تبریز می‌نشینیم که تحت عنوان «تبلیغ دین با روش‌های نوروتراپی» به بررسی ارتباط مطالعات عصب‌شناختی و رفتارهای دینی می‌پردازد. «نماز، سلاح مبارزه با اومانیسم» با قلم دکتر بشری هاتف است که به بررسی جایگاه خداباوری و ارتباط با خدا در سبک زندگی می‌پردازد.

گفت‌وگویی با دکتر قاسم ترخان، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تحت عنوان فطرت‌مندی انسان به بررسی نسبت پلورالیزم معرفتی با مبانی انسان‌شناختی اختصاص دارد. در ادامه این فصل دکتر رحمان شریف‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران به «نسبت سنجی میان تکنولوژی و امر دینی» می‌پردازد.

چهارمین فصل از این مجله نیز به «علوم شناختی در ایران و جهان» اختصاص دارد و به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا علوم شناختی آخرین علم بشری است؟ پاسخ می‌دهد. محمد ابراهیم زاده طی یادداشتی با عنوان «تب علوم شناختی» نگاهی به مراکز و آزمایشگاه‌های بین المللی علوم شناختی را به مخاطبان ارائه می‌کند. سپس هاتف فولادی در یادداشت خود با عنوان «تهاجم شناختی در کمین» به بررسی این پرسش می‌پردازد که غفلت از علوم شناختی چه آینده‌ای را برایمان رقم خواهد زد؟

جواد حاتمی در گفت‌وگو با مجله خردورزی تحت عنوان «شناخت اجتماعی و پیش برآوردهای غیرمنطقی» ابراز می‌کند که آکادمی‌ها و سیاست‌گذاران ترجیح می‌دهند که به هرچیزی برچسب شناختی بزنند. علی افشاری مهر پژوهشگر علوم شناختی در یادداشت خود با عنوان «سرمست حاشیه» جایگاه ایران در پروژه‌های بزرگ تحقیقاتی مغز را مورد بررسی قرار داده است. فاطمه سادات شاهمرادی نیز به بررسی «علوم شناختی در مسیر پیشرفت» در یادداشتی بر تجهیز مراکز دانشگاهی و تأسیس چند آزمایشگاه وضعیت علوم شناختی در کشور را توصیف می‌کند.

محمد خندان، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در مصاحبه خود پرسشی را پاسخ می‌دهد که «آیا انسان یک ماشین محاسباتی است؟» او در این گفت‌وگو به بررسی تعامل علم اطلاعات و علوم شناختی می‌پردازد. در ادامه این فصل به گفت‌وگوی مجله با دکتر سعید باقری، مدیر مرکز نوآوری بیوالکترومغناطیس و امواج دانشگاه علم و صنعت اختصاص دارد که به بررسی و آسیب شناسی رابطه دانش و صنعت در ایران می‌پردازد. آخرین مطلب این فصل نیز به محمداحمد خانلو اختصاص دارد که بررسی عملکرد ستاد توسعه علوم شناختی را هدف یادداشت خود اختصاص داده و تحت این عنوان «آیا ایران همپای جهان است؟» به مخاطبان ارائه می‌شود.

فصل پنجم با عنوان «وضعیت سنجی علوم شناختی» به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا علوم شناختی زنده است؟ لازم به ذکر است که در این فصل از مجله مقالات و یادداشت‌هایی از اساتید دانشگاه‌های جهان را شاهد خواهیم بود و پای کرسی نظریات و مطالب آن‌ها درباره علوم شناختی خواهیم نشست.

محمود حداد پژوهشگر علوم شناختی در اولین یادداشت این فصل با نگاهی به تاریخچه مطالعات علمی مغز یادداشت خود را با عنوان وضعیت سنجی علوم شناختی ارائه می‌کند. سپس یادداشتی را از پروفسور رافائل نونیز، دانشیار گروه علوم شناختی دانشگاه کالیفرنیا به همراه مایکل آلن، ریچارد گائو، کارسون میلر ریگولی، جوزفین رلافورد و آرتورس سمنوکس می‌خوانیم که با عنوان «بر علم شناختی چه گذشت؟» به بیان تاریخچه و وضعیتی از علوم شناختی پرداخته‌اند. یادداشت دیگری نیز از پروفسور کریستین شون، استاد مرکز تحقیق و توسعه یادگیری از دانشگاه پیتسبورگ به «ادعای مرگ علوم شناختی» می‌پردازد و در آن درصدد پاسخ به این پرسش است که «علم شناختی چگونه باید به نظر برسد؟»

همچنین یادداشت دیگری از گروه علوم شناختی دانشگاه واسار تحت عنوان «شایعات مرگ ما» به ارائه تصویری از علوم شناختی در شرایط احتضار پرداخته است. پرفسور رابرت ام. فرنچ، مدیر بازنشسته تحقیقات روانشانسی و علوم کامپیوتر در دانشگاه بورگاندی با عنوان جذاب «از دست دادن جنگل، به خاطر درختان» به بررسی چرایی زنده و سرحال بودن علوم شناختی می‌پردازد.

«علم شناختی کثرت‌گراست» عنوان مطلبی از پروفسور ددره جننتر، استاد گروه روانشناسی دانشگاه نورث وسترن است که درصدد پاسخ به چرایی عدم نیاز دانش شناختی به یک نظریه منسجم است. پروفسور رابرت ال گلدستون، استاد دانشکده روانشناسی و علوم مغز دانشگاه ایندیانا ذیل عنوان «ذهن‌ها چگونه کار می‌کنند؟» تهدیدی برای حیات شکننده علم شناختی را بررسی می‌کند.

«تسخیر علوم شناختی» عنوان یادداشتی مشترک از پروفسور پاول روزن بلوم، استاد علوم کامپیوتر دانشگاه کالیفرنیا و متخصص هوش مصنوعی و پروفسور کنث فوربوس، استاد مؤسسه فناوری‌های خلاق دانشگاه کالیفرنیا است که گسترش و جایگاه یابی مجدد علم شناختی را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند.

ششمین و آخرین فصل از مجله خردورزی تحت عنوان «فخر ایران» به این پرسش پاسخ خواهد داد که «چرا علوم شناختی دغدغه فخری زاده شد؟» شهید فخری زاده دانشمند بزرگ ایرانی در سال ۱۳۹۹ طی عملیاتی تروریستی توسط رژیم صهیونیستی به شهادت رسید موضوع مهم و ویژه‌ای است که در این مجله از او یاد شده است.

اولین مطلب این فصل به گفت‌وگو با عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی اختصاص یافته است. عنوان جالب و قابل توجه «علم بدون تفکر نشاید» همراه با گفتار دکتر خسروپناه که «فخری زاده دانش محور و توحیدی بود؛ نه قبیله گرا و شخص محور» به تفسیر و توصیف ابعاد شخصیتی شهید محسن فخری زاده پرداخته است. گفت‌وگوی بعدی به دکتر حامد فخری زاده، فرزند این شهید اختصاص یافته تا ابعاد زندگانی شهید دکتر فخری زاده بیشتر روشن شود. حامد فخری زاده می‌گوید: «شهید فخری زاده طرفدار آینده نگاری و تعریف زمین بازی بود.»

ابراهیم آزادگان، رئیس گروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگویی با عنوان «رویکرد فلسفی و تکنیکال به پدیده‌های علمی» به مروری بر اخلاقی شناختی و رویکرد تمدنی شهید فخری زاده می‌پردازد. «معمار اقتدار» عنوان جذابی از گفت‌وگوی دکتر ابراهیم اصولی با مجله خردورزی است که در آن تأکید شده است که شهید فخری زاده تسلط بر طیف‌های میان رشته‌ای و دغدغه‌ی مجاهدانه در جنگ شناختی داشته است. آخرین مطلب این فصل نیز به پروفسور مهدی گلشنی، پدر فلسفه علم در ایران اختصاص دارد. او یکی از ویژگی‌های شهید فخری زاده را «آگاه به زمانه» عنوان کرده و در گفت‌وگوی خود مقاومت نهاد علم در مقابل تعامل فیزیک و فلسفه را مورد بحث قرار داده است.