درخواست رئیس فرهنگستان علوم برای بازنگری در ساختار تحصیلی کشور

به گزارش روز دوشنبه گروه علمی ایرنا از فرهنگستان علوم، پانصد و پنجاه‌ و هفتمین جلسه شورای علمی با حضور رئیس فرهنگستان علوم، معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری و برخی اعضای این فرهنگستان برگزار شد که اعضا ضمن تاکید بر زیرساخت‌های علمی برای جهش و مرجعیت علمی کشور به بازاندیشی در اهداف و ماهیت علم، تجهیز پژوهشگاه‌ها ظرفیت‌های بنیاد نخبگان و فرهنگستان علوم را در راهبری علم و فناوری و صنعتی کشور بررسی کردند.

محمدرضا مخبر دزفولی در ابتدای این نشست به اهمیت همکاری بین فرهنگستان و دیگر نهادهای علمی کشور اشاره و بر لزوم تدوین برنامه‌های دقیق و پایدار برای آزمایشگاه‌های ملی تأکید کرد.

رئیس فرهنگستان علوم به موضوع جذب و نگهداشت دانشمندان جوان اشاره کرد و افزود: در شرایط فعلی نمی‌توان با دستمزدهای اندک دانشمندان برجسته را در کشور نگه داشت. برای این که مغزهای متفکر کشور در ایران بمانند و به توسعه علمی کمک کنند، باید تصمیمات قابل توجهی در این زمینه اتخاذ شود.

وی به مدل‌های موفق در جهان، به ویژه موسسه ماکس پلانک گریزی زد و گفت: جریان‌های علمی جهانی به سمت پژوهش‌های بنیادی و طولانی‌مدت حرکت می‌کنند که ممکن است نتیجه آنها در آینده به کاربردهای عملی تبدیل شود. ایران نیز باید چنین رویکردی را در آزمایشگاه‌های ملی دنبال کند.

مخبر دزفولی بر ضرورت به‌روزرسانی تجهیزات آزمایشگاه‌ها و آموزش تکنسین‌های مجرب تأکید کرد و افزود: برای موفقیت در این طرح‌های ملی، باید تجهیزات به روز و کادر علمی و فنی متخصص فراهم کنیم. اگر این موارد به درستی انجام شود، می‌توانیم شاهد جذب تعداد زیادی از جوانان مستعد از داخل و خارج کشور باشیم که با تنظیم تفاهم‌نامه‌ای با معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری گام‌های مؤثری در جهت پیشبرد این پروژه‌ها برداشته خواهد شد.

رئیس فرهنگستان علوم در بخش دیگری از سخنانش به مشکلات اساسی در آموزش و پرورش کشور و کاهش اقبال به رشته‌های مهم کشور از جمله گروه ریاضی اشاره کرد و بر لزوم بازنگری در ساختار تحصیلی تأکید کرد.

مخبر دزفولی در این زمینه گفت: با وجود تاکید فراوان بر جدیت در توجه به آموزش‌وپرورش، کاهش تمایل داوطلبان به رشته‌های علوم پایه را شاهد هستیم. به‌عنوان مثال، تعداد داوطلبان کنکور گروه ریاضی تنها حدود ۱۴۵ هزار نفر است، در حالی که داوطلبان گروه تجربی بیش از ۶۰۰ هزار نفر هستند.

وی به دو نگاه مختلف در خصوص مسیر تحصیلی رشته‌های مختلف اشاره کرد و افزود: یکی از پیشنهادات این است که برای رشته‌های علوم پایه نظیر فیزیک، شیمی و ریاضی، مسیر مستقیم تا مقطع دکتری فراهم شود. در مقابل، برخی دیگر معتقدند که رشته‌هایی مانند پزشکی و دندان‌پزشکی باید ابتدا در مقطع کارشناسی ادامه یابند و سپس وارد دوره‌های تخصصی شوند.

رئیس فرهنگستان علوم اضافه کرد که این مسائل نمایانگر مشکلات دیرینه در نظام آموزشی و علمی کشور است که رفع این چالش‌ها نیازمند تفکر جدی، شجاعت در تصمیم‌گیری و آزاداندیشی است. باید از تعصبات حرفه‌ای، صنفی و گروهی عبور کنیم تا بتوانیم تصمیمات متناسب با نیازهای قرن بیست‌ویکم اتخاذ کنیم.

لزوم توجه به زیرساخت‌های علمی برای جهش و مرجعیت علمی کشور

معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور نیز در خصوص وضعیت علمی کشور، به رکود موجود در تولید علم و مقالات علمی با ضریب تأثیر بالا اشاره کرد و گفت: تعداد مقالات باکیفیت چاپ‌شده در سال‌های اخیر کاهش یافته است. برای مثال، تعداد مقالات برتر در امسال به ۶ مورد رسیده است، در حالی که در سال‌های گذشته این عدد بسیار بالاتر بود. این نشان‌دهنده کاهش توانایی ما در حضور در مرزهای دانش جهانی است.

حسین افشین افزود: این اُفت علمی از سال ۱۳۹۸ آغاز شده و دلایل مختلفی دارد؛ از جمله مشکلات زیرساختی و عدم توجه کافی به اعضای هیات علمی باید تمرکز خود را بر پیشرو بودن در علم و چاپ مقالات در مجلات معتبر جهانی قرار دهیم. همچنین، باید تقسیم وظایف دقیق‌تری بین اساتید دانشگاهی انجام دهیم تا بتوانیم هم در پژوهش و هم در توسعه فناوری عملکرد بهتری داشته باشیم.

معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور به کمبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی مناسب اشاره و اظهار کرد: در بسیاری از دانشگاه‌های کشور، تجهیزات آزمایشگاهی قدیمی هستند. به عنوان نمونه، آزمایشگاه‌های دانشگاه صنعتی شریف که از برترین دانشگاه‌های کشور بوده، دارای تجهیزاتی است که قدمت آن‌ها به ۴۰ سال پیش بازمی‌گردد. این موضوع باعث می‌شود که دانشجویان و پژوهشگران نتوانند به درستی فعالیت کنند و بعضاً تصمیم به خروج از کشور بگیرند.

افشین بر لزوم ایجاد آزمایشگاه‌های ملی مدرن تأکید کرد و گفت: یکی از برنامه‌های مهم ما، تأسیس آزمایشگاه‌های ملی مستقل و مجهز در حوزه‌های مختلف علمی است. این آزمایشگاه‌ها می‌توانند به صورت هیات‌امنایی اداره شوند و خدمات تحقیقاتی به پژوهشگران سراسر کشور ارائه دهند. مدل‌هایی مانند ماکس پلانک در آلمان می‌تواند برای این هدف الهام‌بخش باشد.

وی این را هم گفت که برای دستیابی به جهش علمی و مرجعیت علمی، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری مؤثر و ایجاد هماهنگی بین دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و دولت هستیم. این اقدام‌ها می‌توانند زمینه‌ساز تحول جدی در علم و فناوری کشور شوند.

توجه به الهیات علم و ارتباط آن با انسانیت ضروری است

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این نشست بر لزوم بازاندیشی در اهداف و ماهیت علم پرداخت و گفت: یکی از موضوعات مهمی که باید به آن توجه کنیم، هدف تولید است و امروز شاهد پیشرفت‌های علمی چشمگیر در غرب هستیم، اما این پیشرفت‌ها نتوانسته‌اند بسیاری از مشکلات انسانی را حل کنند. به عنوان مثال، تنهایی، یکی از بحران‌های جدی جوامع غربی است که به شدت افزایش یافته است.

سعیدرضا عاملی افزود: یکی از دانشجویان من مستندی درباره مرگ در تنهایی تهیه کرد. این مستند نشان می‌دهد افرادی در خانه‌هایشان فوت می‌کنند و حتی همسایگانشان نیز از مرگ آن‌ها بی‌خبرند تا زمانی که بوی تعفن جنازه‌ها آشکار شود. این پدیده نشان‌دهنده افزایش ادراک تنهایی در جهان است.

وی به تحقیقی از موسسه گالوپ در سال ۲۰۲۱ اشاره کرد و گفت: این پژوهش که در ۱۴۲ کشور انجام شد، نشان داد که ۵۱ درصد از مردم در سطوح مختلف احساس تنهایی دارند. همچنین، سبک زندگی تک‌نفره (Single Household) به شدت افزایش یافته است. به عنوان مثال، درصد این سبک زندگی در غرب از ۱۹۶۰ تاکنون به ۳۸ درصد رسیده است. در کشور ما نیز حدود ۷.۲ درصد از خانواده‌ها، تک‌سرپرست هستند که معادل یک میلیون و ۷۰۰ هزار خانواده است.

وی ادامه داد: علاوه بر این با چالش‌هایی چون روابط ناسالم، بی‌هویتی، اضطراب‌های شدید و مشکلات انسانی دیگر مواجهیم. در چنین شرایطی، نگاه به ماهیت علم و ارتباط آن با انسانیت اهمیت بسیاری می‌یابد. الهیات علم (Theology of Science) باید به عنوان یک رویکرد جدی مطرح شود، به‌ویژه در کشور ما که در یک نظام اسلامی زندگی می‌کنیم و باید علم را از دیدگاهی عمیق‌تر بررسی کنیم.

عاملی به مشکلات زیرساختی در حوزه علم و فناوری گریزی زد و گفت: بسیاری از تجهیزات آزمایشگاهی ما بیش از ۴۰ سال قدمت دارند. این کمبودها نه تنها مانع پیشرفت علمی شده‌اند، بلکه زنجیره‌ کامل فرآیندهای علمی را نیز مختل کرده‌اند. با این حال، حتی اگر این مشکلات حل شود، باید به این سوال اساسی پاسخ دهیم که هدف نهایی علم چیست و چگونه می‌تواند به تعالی انسان کمک کند.

وی در پایان ضمن تاکید بر اهمیت علوم انسانی گفت: علوم انسانی باید محور همه علوم باشد، زیرا موضوع اصلی تمامی دانش‌ها انسان است. از این رو، انتظار می‌رود معاونت علمی و فناوری نیز به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته باشد. امیدوارم با این نگاه فراگیر و انسانی که شما دارید، بتوانیم در راستای تحقق اهداف بزرگ‌تر علم و انسانیت حرکت کنیم.

تأکید بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگستان علوم پزشکی در پیشبرد علم و فناوری

عضو فرهنگستان علوم پزشکی نیز به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های همکاری میان معاونت علمی و فرهنگستان‌ها پرداخت و بر لزوم ایجاد ارتباط منسجم‌تر و تعریف مدل همکاری مؤثر میان این نهادها تأکید کرد.

مصطفی قانعی به تجربیات گذشته در تجهیز پژوهشگاه‌ها که معاون علمی رئیس جمهور هم در این نشست به آن اشاره کرده بود، پرداخت و گفت که در دوره‌ای، تجهیزاتی برای پژوهشگاه‌های مختلف از جمله پژوهشگاه پلیمر و پژوهشگاه زیست‌فناوری خریداری شد اما به دلیل بی توجهی به تعریف دقیق نیازها و آموزش نیروی انسانی متخصص، این تجهیزات پس از مدتی به‌روز نبودند و از امکانات بخش خصوصی عقب افتادند.

وی با ذکر نمونه‌ای از پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک ادامه داد: تجهیزات پیشرفته‌ای خریداری شد، اما برنامه‌ریزی نرم‌افزاری و نیروی انسانی لازم برای بهره‌برداری از این تجهیزات فراهم نشد. این تجربه نشان داد که بدون برنامه‌ریزی جامع، اقدامات سخت‌افزاری نمی‌تواند نتایج مطلوبی به همراه داشته باشد.

وی به تجربیات بین‌المللی نیز اشاره‌ای داشت و افزود: در بازدید از مراکز تحقیقاتی مانند مؤسسه فران‌هافر، شاهد بودم که تجهیزاتی پیشرفته همراه با برنامه‌ریزی دقیق برای موضوعات تحقیقاتی استفاده می‌شود. این مراکز علاوه بر تجهیزات، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در نیروی انسانی متخصص داشته‌اند.

قانعی درباره نقش فرهنگستان علوم پزشکی در پیشبرد علم و فناوری گفت: فرهنگستان‌ها ظرفیت بالایی از اساتید و متخصصان را در اختیار دارند، اما متأسفانه جوان‌گرایی در این نهادها کمتر دیده می‌شود. از سوی دیگر، معاونت علمی با جذب نخبگان جوان می‌تواند از تجربه اساتید فرهنگستان بهره‌مند شود. این ارتباط باید در قالب یک مدل همکاری تعریف‌شده و منسجم شکل بگیرد.

وی تصریح کرد: نمی‌توان صرفاً برای تکریم، از فرهنگستان‌ها بهره برد. باید نگاه کاربردی به این نهادها داشت و از نظرات تخصصی آن‌ها در سیاست‌گذاری‌های علمی و فناوری استفاده کرد که یکی از راهکارها، ایجاد ارتباط ارگانیک میان معاونت علمی و فرهنگستان‌هاست تا موضوعات پژوهشی و فناورانه با مشارکت این نهادها تعریف شود. همچنین باید نسلی از جوانان متخصص وارد فرهنگستان‌ها شوند تا پویایی این نهادها افزایش یابد.

تاکید بر نقش بنیاد نخبگان، ضرورت حمایت از دانشجویان دکتری و راهبرد صنعتی کشور

دیگر عضو فرهنگستان علوم هم در این نشست بر اهمیت اقتصاد دانش‌بنیان تاکید و به ابتکار مقام معظم رهبری در ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اشاره کرد و گفت: این معاونت به‌عنوان بخشی تأثیرگذار در سطح ریاست‌جمهوری، نقشی کلیدی در پیوند علم، فناوری و اقتصاد دارد. در سال‌های ابتدایی تشکیل این معاونت، گمان می‌رفت که این مجموعه، مشابه وزارت علوم باشد. اما با درایت رهبری، نقش معاونت علمی در ارتقای اقتصاد دانش‌بنیان و تعامل دانشگاه‌ها و صنایع مشخص شد.

منصور کبگانیان نظارت جدی‌تر بر فعالیت بنیاد نخبگان را خواستار شد و گفت: یکی از وظایف مهم بنیاد، تهیه آمار دقیق از خروج متخصصان و نخبگان کشور است. این خروج شامل افراد با تجربه، مانند متخصصان حوزه نفت، است که هزینه‌های هنگفتی برای کشور به همراه دارد.

وی با تأکید بر تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام بنیاد ملی نخبگان از جمله ارائه مسکن به اساتید جوان، افزود: طرح مسکن نخبگان در زمان شهید رئیسی آغاز شد و باید حمایت از دانشگاه‌ها برای واگذاری زمین و تکمیل ساخت مسکن اساتید ادامه یابد.

عضو فرهنگستان علوم همچنین بر ضرورت حمایت مالی از دانشجویان دکتری تأکید کرد و گفت: بسیاری از دانشجویان برای تأمین هزینه‌های زندگی مجبور به کار هستند، درحالی‌که این امر بر کیفیت پژوهش‌هایشان اثر منفی می‌گذارد. رشته‌های پزشکی حمایت بهتری دریافت می‌کنند اما در سایر رشته‌ها نیاز به تعامل با وزارت علوم و بهداشت برای بهبود وضعیت احساس می‌شود.

کبگانیان توجه ویژه به تدوین راهبردهای صنعتی را به عنوان دومین خواسته خود مطرح کرد و گفت: یکی از درخواست‌های مستقیم رهبری، تدوین استراتژی صنعتی کشور بود که پس از درگذشت مرحوم دکتر عادل آذر متوقف شد، باید این موضوع احیا و با ظرفیت فرهنگستان علوم پیش برده شود.

وی در پایان به موضوع آزمایشگاه‌های کشور اشاره کرد و تأکید کرد: به جای ساخت آزمایشگاه‌های جدید، باید از ظرفیت‌های موجود در دانشگاه‌ها استفاده و شبکه‌ای یکپارچه ایجاد شود. آیین‌نامه‌ای برای این شبکه وجود دارد که می‌تواند با شناسایی و تقویت توانمندی‌های موجود، به صنعت متصل شود و ارزش افزوده ایجاد کند.

تثبیت مدیریت‌های علمی و تقویت فناوری‌های پیشران

معاون پژوهشی فرهنگستان علوم هم در نشست بررسی نقش فرهنگستان‌ها در توسعه علمی کشور به اهمیت نگاه عملیاتی به حل مشکلات پرداخت و گفت: رویکرد شما در پرداختن به مسائل کاربردی و راهبردی شایسته تقدیر و نشان‌دهنده تمرکز بر حل معضلات واقعی است.

علی‌اکبر صالحی در ادامه بر تثبیت مدیریت‌های علمی تأکید کرد و گفت: یکی از چالش‌های اساسی ما تغییرات مکرر در مدیریت‌های علمی است. مدیرانی که عملکرد خوبی دارند باید تا زمانی که توانمند هستند در مسئولیت خود باقی بمانند. مدیریت‌های کوتاه‌مدت، دستاوردهای قبلی را ابتر می‌گذارد و باعث اتلاف منابع می‌شود.

وی به ضرورت تعیین فناوری‌های پیشران نیز اشاره کرد و افزود: کشور به شناسایی و تمرکز بر چند فناوری راهبردی نیاز دارد؛ فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی و فناوری کوانتومی که تحول‌آفرین هستند و می‌توانند سایر بخش‌ها را نیز تحت تأثیر قرار دهند. تجربه موفق پروژه منهتن در آمریکا نشان می‌دهد که چنین رویکردی چگونه می‌تواند موجب همگرایی و پیشرفت در علوم و فناوری شود.

وی درخصوص ساختار آزمایشگاه‌های ملی گفت: در کشورهایی مانند آمریکا، آزمایشگاه‌های ملی مستقل نیستند و ارتباط نزدیکی با دانشگاه‌ها دارند. این مدل باعث می‌شود که هم دانشجویان و هم اساتید از امکانات آزمایشگاهی بهره‌مند شوند و این فضا به یک مرکز پویای علمی تبدیل شود. ما نیز می‌توانیم با تقویت ارتباط بین آزمایشگاه‌های ملی و دانشگاه‌ها به چنین الگویی دست یابیم.

صالحی همچنین بر لزوم ایجاد فرهنگستان جوان تأکید کرد و اظهار داشت: انتقال حافظه تشکیلاتی و علمی به نسل بعد از ضرورت‌های توسعه علمی کشور است. خوشبختانه اقدامات اولیه برای تشکیل فرهنگستان جوان آغاز شده و جلساتی با حضور نخبگان دانشگاهی در این راستا برگزار شده است.

بسیاری از چالش‌ها فراتر از حوزه‌های علمی هستند

عضو پیوسته فرهنگستان علوم نیز دراین نشست به نقش عوامل فراتر از حوزه‌های علمی در حل مسائل اشاره کرد و گفت: بخش عمده‌ای از مشکلاتی که به آن‌ها اشاره شد، ریشه در حوزه‌های خارج از علم دارند؛ با این حال، این مسائل به‌نوعی به علم تخصصی و امکانات مرتبط بازمی‌گردند.

حسن نمازی به محدودیت‌های مالی و تجهیزاتی در عرصه علمی اشاره کرد و گفت: کمبود تجهیزات آزمایشگاهی و باشگاهی یکی از مشکلات اصلی است، چه بخواهیم دستگاه‌های جدید وارد کنیم و چه همین تجهیزات موجود را بازسازی کنیم، در نهایت مساله به تأمین منابع مالی وابسته است.

وی مشکلات معلمان و فشارهای اقتصادی آن‌ها را هم مطرح کرد و اظهار داشت: یکی از معضلات، وضعیت اقتصادی معلمان است که گاه برای جبران هزینه‌های زندگی مجبور به فعالیت‌های جانبی مانند کار با تاکسی‌های اینترنتی هستند. افزایش ۲۰ درصدی حقوق معلمان نیازمند تأمین بودجه‌ای چندین هزار میلیارد تومانی است که تحقق آن دشوار است.

نمازی به تأثیر نرخ ارز بر اقتصاد علمی کشور هم پرداخت و اظهار داشت: از زمان انقلاب تاکنون، نرخ ارز حدود ۱۱۰ برابر افزایش یافته است. چنین تغییراتی هزینه‌های تأمین تجهیزات علمی و آزمایشگاهی را به شدت بالا برده است. اگر بخواهیم بودجه‌ای متناسب با این شرایط در نظر بگیریم، نیازمند محاسبات و منابع مالی عظیمی خواهیم بود.

ترویج خرافات در رسانه ملی باعث ضعف دانش الهیات در کشور شده است

دیگر عضو پیوسته فرهنگستان علوم با انتقاد از ترویج خرافات در رسانه‌های کشور، به ضعف شدید دانش الهیات اشاره کرد و گفت: مرز دین و خرافات، بسیار نزدیک است.

آیت‌الله مصطفی محقق داماد درباره تضعیف بخش‌های مهمی از علوم انسانی به ویژه علوم دینی گفت: از ابتدای انقلاب تاکنون، هیچ مدیری به اندازه امروز بر عوام‌گرایی و مخالفت با حقیقت تأکید نکرده است. در حالی که دانش الهیات یکی از ارکان مهم علم در کشور است، امروز این علم در رسانه‌ها به شدت ضعیف شده و حتی بخش معارف اسلامی و هنر هم دچار نابودی شده است.

وی ابراز تاسف کرد که امروزه کمتر کسی یافت می‌شود که ثروتش را وقف علم و دانش کند. در گذشته افرادی مانند سپهسالار در این راه گام‌های بلندی برداشتند و موقوفاتی برای توسعه علم ایجاد کردند. در حالی که امروز، به دلیل ضعف دانش الهیات و ترویج عوام‌گرایی، چنین اقدامات مثبتی کمتر دیده می‌شود.

محقق داماد بر اهمیت دانش الهیات در جامعه و لزوم توجه به آن در رسانه‌ها و مراکز علمی کشور تاکید ورزید و گفت: ضعف در علم الهیات موجب کاهش ارزش دانش در کشور شده است و باید توجه بیشتری به این حوزه صورت گیرد تا از بروز آسیب‌های بیشتر جلوگیری شود.